ପଟ୍ଟଚିତ୍ର .. ଏକ ପାରମ୍ପରିକ ଚିତ୍ରକଳା । ଓଡ଼ିଶାର ଗର୍ବ ଓ ଗୌରବ । ରାଧା କୃଷ୍ଣ, ବିଷ୍ଣୁ ତଥା ଜଗନ୍ନାଥକୁ ନେଇ ଅଙ୍କିତ ଏହି ଚିତ୍ରକଳା । ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିରୁ ସୃଷ୍ଟି ଏହି ପଟ୍ଟଚିତ୍ରର କୌଶଳ । ଓଡ଼ିଶାର ପରିଚୟ ତଥା ବିଶ୍ବ ବିଦିତ । ଓଡ଼ିଶାର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ତଥା ବହୁ ପୁରାତନ କଳା । ପଟ୍ଟ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କନା । ଏକ ବିଶେଷ ଧରଣର କନା ଉପରେ ତିଆରି ଏ ଟିତ୍ରକଳା । ଚିତ୍ରକରମାନେ ନାନାଦି ପ୍ରାକୃତିକ ରଙ୍ଗର ବ୍ୟବହାର କରି ପଟ୍ଟ ବା ମଣ୍ଡଦିଆ କନା ଉପରେ ଆଙ୍କିଥାନ୍ତି । ଏଥିରେ ବହୁ ପ୍ରକାର ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଛବି ଅଙ୍କା ଯାଇଥାଏ । ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଦଶାବତାରରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ରାଧା କୃଷ୍ଣଙ୍କର ରାସଲୀଳା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ଓଡ଼ିଶାର ଗ୍ରାମ୍ୟ ଜୀବନଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି କଳା ଓ ସଂସ୍କୃତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ .. ଏ ସମସ୍ତ କଥା ସ୍ଥାନ ପାଇଥାଏ ପଟ୍ଟଚିତ୍ରରେ । କୁହାଯାଏ ପଟ୍ଟଚିତ୍ରର ଇତିହାସ ହଜାରେ ବର୍ଷରୁ ଅଧିକ ପୁରୁଣା । ପଟ୍ଟଚିତ୍ରର ଇତିହାସ କଥିତ ଅଛି, ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ଦ୍ୱାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ ପୂର୍ବରୁ କଳିଙ୍ଗର ଚିତ୍ରଶିଳ୍ପୀମାନେ ତାଳପତ୍ର ଉପରେ ରାଜପ୍ରସାଦର ମନ୍ଦିର ତଥା ମଠ କାନ୍ଥ ଇତ୍ୟାଦିରେ "ଭିତ୍ତି" ଚିତ୍ର ଖୋଦିତ କରୁଥିଲେ । ହୋଇପାରେ ଏହି ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ କାନ୍ଥବାଡ଼ରେ କରାଯାଉଥିବାରୁ ଏହାକୁ "ଭିତ୍ତି" ଚିତ୍ର କୁହାଯାଉଥିଲା । ୫ମ ଶତକର ପୁରୀ, କୋଣାର୍କ ଓ ଭୁବନେଶ୍ୱରର କାନ୍ଥରେ ଅଙ୍କା ଛବିସବୁରୁ ପଟ୍ଟଚିତ୍ରର ଜନ୍ମ । ପୁରୀର ରଘୁରାଜପୁରଠାରେ ଏହି କଳାର ପୁରୁଷ ପୁରୁଷ ଧରି ଅଭୂତପୂର୍ବ ବିକାଶ ଘଟିଛି ଯାହା ଏହି ଗାଆଁକୁ ଶିଳ୍ପୀଗ୍ରାମର ମାନ୍ୟତା ଦେଇଛି । ପଟ୍ଟଚିତ୍ରର ପ୍ରକାର ତେବେ ବହୁ ପ୍ରକାରର ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ବୈଷ୍ଣବ ଚିତ୍ରରେ ଭାଗବତ କଥା, ରାମାୟଣ କଥା ଓ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର କଥା ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଶୈବ ଚିତ୍ରରେ ଶିବଙ୍କର କଥା, ଶାକ୍ତ ଚିତ୍ରରେ ମାଆ ଦୁର୍ଗାଙ୍କ କଥା ଅଙ୍କିତ ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି ବିଭିନ୍ନ ପୁରାଣ ଚିତ୍ରରେ ପୌରାଣିକ କଥାବସ୍ତୁ ଓ କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଅଙ୍କିତ ଥାଏ । ଏହା ସହ ପଟ୍ଟଚିତ୍ରରେ ଓଡ଼ିଶାର ଲୋକକଳା, ଗ୍ରାମ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ମଧ୍ୟ ଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଥାଏ । ରାଗଚିତ୍ର, ବାନ୍ଧଛିତ୍ର, ଯମପତି ଓ ଯାତ୍ରିପଟ୍ଟ (ପୁରୀ ମନ୍ଦିରର ଛବି) ମଧ୍ୟ ପଟ୍ଟଚିତ୍ରର ଅଂଶ ବିଶେଷ । ପଟ୍ଟଚିତ୍ରର ପ୍ରସ୍ତୁତି ପ୍ରଣାଳୀ ପ୍ରଥମେ କପଡ଼ାରେ ରଙ୍ଗ ଦିଆଯାଏ । ଏହାପରେ ପଟ୍ଟଚିତ୍ରରେ କାନଭାସ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତିର ଏକ ପାରମ୍ପରିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ପ୍ରଥମେ ବେସକୁ ନରମ, ଧଳା, ପଥର ପାଉଡର ଓ ତେନ୍ତୁଳି ମଞ୍ଜିରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଅଠାରେ ଆବରଣ କରି ଆଧାର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଏହା କପଡାକୁ ଟେନସାଇଲ୍ ଶକ୍ତି ସହ ଚିକ୍କଣ ଓ ଅର୍ଦ୍ଧ-ଶୋଷକ ପୃଷ୍ଠ ଦେଇଥାଏ । ତେବେ ପ୍ରାଥମିକ ଚିତ୍ର ପାଇଁ କଳାକାର ପେନସିଲ କିମ୍ବା ଅଙ୍ଗାର ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି ନାହିଁ । କପଡ଼ା ଉପରେ ସୀମା କାଟି ଚିତ୍ର କରିବା ଆରମ୍ଭ କରନ୍ତି । ଏହାପରେ ଚିତ୍ରକାର ହାଲୁକା ନାଲି ଓ ହଳଦିଆ ରଙ୍ଗ ବ୍ୟବହାର କରି ବ୍ରସରେ ସିଧାସଳଖ ଏକ ରୁଗ୍ ସ୍କଚ୍ ତିଆରି କରିବା ଆରମ୍ଭ କରେ । ପରେ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ରଙ୍ଗର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ । ତେବେ ସାଧାରଣତଃ ଧଳା, ନାଲି, ହଳଦିଆ ଏବଂ କଳା ରଙ୍ଗର ଅଧିକ ମାତ୍ରାରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ । ଚିତ୍ରକାର ଏହାପରେ ପେନ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ବ୍ରଶ୍ ଲାଇନଗୁଡିକର ସୂକ୍ଷ୍ମ କାରିଗରି ସହିତ ପେଣ୍ଟିଂ ଶେଷ କରେ । ଯେତେବେଳେ ଚିତ୍ର ସରିଯାଏ, ଏହାକୁ କୋଇଲାର ନିଆଁ ଉପରେ ରଖାଯାଏ । ଏହା ପେଣ୍ଟିଂକୁ ଜଳ ପ୍ରତିରୋଧକ ତଥା ସ୍ଥାୟୀ କରିଥାଏ । ରଙ୍ଗରେ ବ୍ୟବହୃତ ସାମଗ୍ରୀ ପନିପରିବା, ପୃଥିବୀ ଏବଂ ଖଣିଜ ଉତ୍ସରୁ ଆସିଥାଏ, ଯେପରି କଳା ଦୀପରୁ, ହରିଟାଲି ପଥରରୁ ହଳଦିଆ ଏବଂ ହିଙ୍ଗାଲ ପଥରରୁ ଲାଲ ରଙ୍ଗ, ଫିଲ୍ଟର୍ ସେଲରୁ ଧଳା ରଙ୍ଗ ଆଦି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ପଟ୍ଟଚିତ୍ରର ବିଷୟବସ୍ତୁ ଧାର୍ମିକ, ପୌରାଣିକ ଏବଂ ଲୋକକଳାକୁ ନେଇ ତିଆରି ହୁଏ । କୃଷ୍ଣ ଲୀଳା ତଥା ଭଗବାନ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ମହିମା ଉପରେ ପଟ୍ଟଚିତ୍ରରେ ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ । ପଟ୍ଟଚିତ୍ର କଳାକାରମାନେ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କର ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ରକୁ କାଠ ବାକ୍ସରେ, ପାତ୍ରରେ, ଟସର ରେଶମ ଉପରେ, ନଡ଼ିଆ କତାରେ ତଥା କାଠ ଦ୍ୱାରା ରଙ୍ଗ କରନ୍ତି । ଚିତ୍ରରେ ଚିତ୍ରିତ ପଶୁ ଏବଂ ପକ୍ଷୀମାନଙ୍କ ଉପରେ ଆଧାର କରି ଚିତ୍ରିତ କାଠ ଖେଳନା ଉତ୍ପାଦନ ଉପରେ ମଧ୍ୟ ସେମାନେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି । ଇଂରାଜୀ ବର୍ଣ୍ଣମାଳା କାଠରେ କଟାଯାଇ ବିକ୍ରୟ ପାଇଁ ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ଶୈଳୀରେ ଚିତ୍ରିତ କରିଥାନ୍ତି । କଳାକାରମାନେ ପାରମ୍ପରିକ ଭାବରେ ଖେଳିବା କାର୍ଡ ମଧ୍ୟ ତିଆରି କରନ୍ତି । ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ପାରମ୍ପରିକ ଭାବେ ମହାପାତ୍ର ବା ମହାରଣା, ଓଡ଼ିଶାର ମୂଳ କଳାକାର ଜାତି ଦ୍ୱାରା ଚିତ୍ରିତ ହେଉଥିଲା । ଏହି ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଅଳଙ୍କାର ସହିତ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ କଳା ରୂପରେ ପରିଗଣିତ ହୋଇଥିଲା । ଯେଉଁଠାରେ ମନ୍ଦିରର ଚିତ୍ରକରଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ଭାବରେ କପଡା କିମ୍ବା ଦେବତାଙ୍କ ପାଟ ଉପରେ ଚିତ୍ର କରାଯାଇଥିଲା ।